Gezonde koeien, veilige melk
In de eerste plaats door adequate bedrijfsvoering door de melkveehouder, en deelname aan bestrijdingsprogramma’s, heeft Nederland de zoönosen onder de duim gekregen. Ook integrale kwaliteits-borging en een groot kwaliteitsbesef op de boerderij en in de rest van de productie-kolom zijn cruciaal. Melk van zieke dieren mag niet aan de fabriek worden geleverd. Mocht de door de melkveehouder aangeleverde melk voor verwerking toch besmet zijn met voor de mens overdraagbare dierziekten, dan is deze dankzij de diverse verwerkingsstappen (bijv. pasteurisatie) in de fabriek toch nog veilig. Aldus kan de boodschap van het voorjaarssymposium 2002 worden samengevat.
Dit symposium werd gezamenlijk met de Groep Geneeskunde van het Rund georganiseerd.
Definiëring
Zoönosen (Grieks: zoon 'dier', nosos 'ziekte') zijn ziekten bij de mens veroorzaakt door een aandoening of een pathogeen bij een dier, zo doceerde prof. Noordhuizen in zijn parapluverhaal.
Het gaat hierbij om bacteriën, parasieten en virussen die van dier naar mens overgedragen kunnen worden. Melkerskoorts (Leptospirose) is illustratief. De verschijnselen lijken op die van griep en de ziekte treft vooral melkveehouders. Zoönosen zijn feitelijk niets nieuws. Al in het begin van de twintigste eeuw was bekend, dat je door het drinken van ongepasteuriseerde verse koemelk van een besmet bedrijf, geïnfecteerd kon raken met brucellose of tuberculose. Het drinken van rauwe melk was in die dagen de gewoonste zaak van de wereld. Dit betekende dat je als melkdrinker een reëel risico liep een brucellose- of tuberculose-besmetting op te lopen. Nu is dit compleet anders al was het maar omdat melk doorgaans gepasteuriseerd wordt. Noordhuizen concludeerde dat zoönosen er weliswaar altijd zullen blijven, o.a. door de hypersanitaire situatie bij de mens (samen met een toegenomen ziektegevoeligheid). Zoönosen zijn zeer divers van aard en hebben effect op de zuivelkwaliteit (technisch of imago). De economische en politieke effecten zijn groot. Er is een noodzaak tot aanpassingen op het melkveebedrijf om zekerheden te bieden. Tenslotte: Monitoring, risicoschatting en risicobeheersing zijn nodig. Bij voorkeur geïntegreerd waar het gaat om operationele aspecten van second opnion beoordeling en inspectie. Het HACCP-concept kan hierbij een goede rol spelen.
Bestrijdingsprogramma’s
Dhr. van der Sommen, afd. dierziekten van het RVV verstrekte een overzicht van de gang van zaken bij de bestrijding van aangifteplichtige ziekten (bijv. Brucellose, Tuberculose, MKZ en BSE/TSE).
Steeds nadrukkelijker gaat de aandacht uit naar preventie voorafgaand aan bestrijding. Bij preventie kent men twee pijlers namelijk risk assessment en monitoring. Bij de bestrijding wordt gewerkt met verdenkingen (na bijv. monitoring of door de veehouder of dierenarts opgemerkte afwijkingen of bij controle aan de slachtlijn of bij tracering na een geconstateerde besmetting.
Dr. Verhoeff noemde enkele voorbeelden van zoönosen die op vrijwillige basis bestreden worden. Voorbeelden daarvan zijn Salmonellose, Paratuberculose en Leptospirose. Voor de opsporing van besmette bedrijven en het bewaken van de vrije bedrijven wordt bij voorkeur gebruik gemaakt van het onderzoek van tankmelkmonsters, aldus de spreker. ‘Deze monsters kunnen worden beschouwd als representatieve monsters voor de gehele lacterende populatie. Omdat ze elke 2 dagen aangeleverd worden aan het melkcontrolestation, zijn ze gemakkelijk beschikbaar voor laboratoriumonderzoek.’ Ontwikkeling en validatie van met name de tankmelktesten heeft veel inspanning gekost. De leptospirosevrij certificering is de oudste en begonnen in 1993. Aanvankelijk was het infectieniveau ongeveer 30 procent (in 1990). In januari 2002 waren, volgens Verhoeff, nog slechts 970 van de 25.561 melkleverende bedrijven niet vrij van leptospirose (het gaat om slechts 4%). ‘Op deze bedrijven wordt door KKM druk uitgeoefend om zich te saneren.’ Bewaking van de aanvoer van dieren gebeurt via het I en R-systeem, het bedrijfsregister, dat door de EU is vastgesteld en inmiddels in Nederland door het Ministerie van LNV zelf wordt beheerd. Correct bijhouden van het register wordt mede bepalend voor het toekennen van dierpremies. Alle veehouders krijgen 4 keer per jaar een register toegestuurd met een beknopte invulinstructie. In 2000 is begonnen met de salmonellosevrij-certificering. Steek-proefonderzoek had uitgewezen dat op ongeveer 10 procent van de melkvee-bedrijven de infectie aanwezig is of recent aanwezig is geweest. Ook hierbij wordt gewerkt met onderzoek van tankmelk. In januari 2002 zijn 2247 bedrijven gecertifi-ceerd als salmonellose-onverdacht.
Bij de bestrijding van paratuberculose (een mogelijke zoönose) kan geen gebruik gemaakt worden van tankmelkonderzoek. Bacteriologisch onderzoek van de mest is een belangrijk diagnosticum, maar stelt hoge eisen aan kwaliteit van laboratorium en personeel. Een faeceskweek en duurt ongeveer 4 maanden. Bloedtesten hebben nog steeds een vrij lage gevoeligheid. Omdat de infectie optreedt gedurende het eerste levensjaar en de besmetting pas op latere leeftijd (en dan nog moeizaam) is vast te stellen, nemen preventieve managementmaatregelen een belangrijke plaats in bij de bestrijding. Hiervoor is de zogenaamde parawijzer ontwikkeld. Dat is een vragenlijst met 41 vragen: 33 vragen over de kalveropfok en 8 over bedrijfshygiëne en registratie. De GD geeft scores aan de antwoorden van de vragen. Door verwerking van de scores kunnen de belangrijkste maatregelen ter verbetering van de preventie worden geselecteerd. Zo wordt het voor de veehouder mogelijk stap voor stap verbeteringen aan te brengen, in volgorde van belangrijkheid. In de loop van de tijd en na gunstig verlopen bloed- of mestonderzoeken verkrijgt men langzamerhand een hogere status. In januari 2002 hadden 67 bedrijven de hoogste status bereikt, terwijl 927 bedrijven een onverdachtstatus van een lagere orde hadden. Er werken momenteel 2516 bedrijven binnen het parawijzersysteem.
Zuivelbereiders
De eisen die worden gesteld aan het melkveebedrijf, het transport van de melk en de verwerking van de melk tot melk- en zuivelproducten zijn vastgelegd in de Europese Zuivelhygiëne-richtlijn (92/46/EEG), vertelt ir. Bouwman van het Centraal Orgaan voor Kwaliteitsaange-legenheden in de Zuivel (www.cokz.nl) te Leusden.
De richtlijn heeft betrekking op de productie en het in de handel brengen van rauwe melk, warmtebehandelde melk en producten op basis van melk. Het COKZ is in Nederland namens de overheid belast met toezicht op de naleving van de voorschriften. Ze voert inspecties uit bij bedrijven, zowel boerderijzuivelbereiders als de zuivelindustrie. Onder het toezicht van het COKZ valt ook de monstername bij de melkaflevering vanaf de boerderij en het onderzoek van het MCS in Zutphen. In de EU-regelgeving worden eisen gesteld wat betreft het melkveehouderij-bedrijf, het transport van de melk en de verwerking van de melk tot melk- en zuivelproducten. Daarnaast worden
(o.a. microbiologische) normen gesteld aan de rauwe melk en de melk- en zuivelproducten, die hieruit worden bereid. Deze richtlijn is geïmplementeerd in de Nederlandse Warenwet, de Landbouwkwaliteitswet en de PZ-verordening Uitbetaling Boerderijmelk naar kwaliteit en gewicht. Expliciet meldt de Zuivelhygiëne-richtlijn (92/46/EEG) dat het melkvee tbc- en brucellose-vrij moet zijn. Verder mogen de koeien geen tekenen vertonen van besmettelijke, naar de mens overdraagbare ziekten of andere ziekten. Niet lijden aan aandoeningen van het genitaal apparaat waarbij afscheiding optreedt, geen darmontstekingen met diarree en koorts of een zichtbaar ontstoken uier, worden ook expliciet benoemd.
RVV
De Rijksdienst voor de keuring van Vee en Vlees (RVV, te Voorburg) is een uitvoerende dienst van het ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij. Een van haar taken is de zorg voor de bestrijding van dierziekten. Drs. Erik van der Sommen van deze organisatie (www.minlnv.nl/lnv/algemeen/rvv/) licht toe dat de RVV het vooral gaat om preventie van zoönosen daar waar ze kunnen ontstaan: op het melkveebedrijf. Voor-komen is immers beter dan blussen, zo luidt het adagium. Daartoe keurt de RVV met name levende en dode dieren, vlees en vleesproducten en houdt ze toezicht op de naleving van dierenwelzijnvoorschriften en op de naleving van hygiëne- en inrichtingseisen voor bedrijven. Slachthuismateriaal wordt (zoals de overheid voorschrijft) bijvoorbeeld gemonitord op bijvoorbeeld het voorkomen van tuberculose en brucellose, ook in de KI-stations worden de dieren bekeken. Voor brucellose worden ook de verwer-pers onderzocht. Dat zijn de koeien die een abortus hebben gehad. Ook wordt tankmelk onderzocht en vindt bloed-onderzoek plaats. In slachthuizen wordt ook gekeken naar het voorkomen van bse. Dit geldt bijvoorbeeld ook voor de destructiebedrijven.
Gezondheidsdienst voor Dieren
Een deel van de onderzoeken, zoals naar tuberculose, gebeurt bij de Gezond-heidsdienst Dieren (GD, te Deventer). De bestrijding van deze ziekte en brucellose liggen overigens aan de basis van de oprichting deze particuliere privaat-rechtelijke organisatie in 1919. Dit gebeurde op initiatief van de Nederlandse zuivelcoöperaties en het Friesch Rundvee Stamboek (zo heette dat toen).
De GD ondersteunt ook veehouders bij ziektepreventie en ziektebestrijding. Vaak gebeurt dat in samenwerking met andere dienstverlenende organisaties in het landbouwbedrijfsleven. Ook bestaan goede contacten met dierenartsen (-praktijken).
Dierenarts
De dierenarts speelt op verschillende plaatsen in de keten een belangrijke rol, niet alleen op de het melkveebedrijf, maar bijvoorbeeld ook in het slachthuis (RVV) bij bijvoorbeeld het herkennen van tuberculose; de georganiseerde monitoring. Van oudsher is de dierenarts er (net als de huisarts) om zieke dieren te genezen. De melk van deze dieren wordt dan niet in de melkketen verwerkt. Pas na de zogenoemde wachttijd van de gebruikte medicijnen mag melk weer worden verwerkt tot smakelijke zuivelproducten. Dierenarts dr. Theo Lam (Vorden) wijst ook op de preventieve taken, zoals het nemen van zoötechnische maatregelen op de boerderij om te voorkomen dat dieren elkaar besmetten. Ook vaccinatie, omstreden bij de laatste mkz-crisis, rekent hij hiertoe. Een andere belangrijke en niet te onderschatten rol is die van adviseur. ‘Het verleden heeft bewezen dat dierenartsen vaak in staat zijn veehouders te overtuigen deel te nemen aan bepaalde bestrijdings-programma’s’, aldus Lam. De verwachting is daarbij dat het Periodiek Bedrijfs Bezoek (PBB), als onderdeel van Keten Kwaliteit Melk (KKM), de communicatie tussen melkveehouders en erkende rundveedierenartsen zal stimuleren.
Melkveehouder
Melkveehouder Henk Berends uit Almen heeft een genuanceerde visie op de bestrijding, bewaking en preventie van zoönosen en andere veeziekten. Hij ziet goede kansen omdat de voedselveiligheid steeds meer centraal komt te staan en er sprake kan zijn van een toegevoegde marktwaarde. Er zijn echter ook bedreigingen omdat het de boeren onvoldoende beloning vanuit de markt oplevert. Het draagvlak voor verdere regelgeving en controle neemt daardoor bij de melkveehouders af.
De inspanningen zullen er dan ook op gericht moeten zijn om de boer de vergoedingen te verstrekken die nodig zijn om de hoogste kwaliteit melk te leveren.
Verwerkingsprocessen
Dr. te Giffel belichtte de rol van de verwerkingsprocessen bij de beheersing van zoönosen in de zuivelketen. Het uitgangpunt is voortreffelijk: In 2000 was 97,8% van de melkleveranties door de boeren aan de zuivelfabriek zonder kwaliteitskorting. Desalniettemin is er bij de verwerking van melk aandacht nodig voor de kwaliteit vanwege verlenging van houdbaarheid, uitstellen van enzymatisch en/of microbiologisch bederf en inactivatie van pathogenen. Methoden zijn verhitten en verzuren.
Pasteurisatie is in principe voldoende om Listeria, Coli-bacteriën, Salmonella’s en Campylobacters kwijt te raken. Een nieuwe ontwikkeling bij verhitten is de Innovatieve Stoom Injectie (ISI). ISI werkt met hoge temperaturen (> 150°C) gedurende zeer korte tijd (< 0,10 sec). Voordelen zijn een sterke inactivatie van hitte-resistente sproren, weinig wei-eiwit denaturatie en toch een goede smaak.
Verzuring doet bacteriën die zoönosen veroorzaken niet meer groeien. Behalve campylobacter overleven ze de verzuring.
Mevr. te Giffel concludeerde dat zoönosen door faecale bemetting in (rauwe) melk en rauwmelkse zuivelproducten voorkomen. Door ketenbeheersing is een evenwichtige situatie te bereiken. Omdat 25% van de bevolking tot risicogroepen hoort , is goede voorlichting (adequate labeling van producten, contact met dieren, rauwmelkse status e.d.) van groot belang.
Discussie
In afsluitende forumdiscussie werd gesteld dat in de relatie van producent naar consument de perceptie en emotie een belangrijke rol spelen. Dhr. Noordhuizen antwoordde daarop, dat het daarbij gaat om imago, vertrouwen bij de consument. Impact, onvrijwilligheid en onvoorspelbaarheid spelen ook mee. Deze drie dingen moeten vertaald worden en daarom is communicatie op alle niveaus en zo breed mogelijk van belang.